เครื่องเขิน: หัตถศิลป์แห่งภูมิปัญญา

ความเป็นมา

กว่าจะเป็น “เครื่องเขิน”

ประเภทของเครื่องเขิน

          เครื่องเขิน ถือเป็นวัฒนธรรมอย่างหนึ่งของผู้คนในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยเฉพาะในแถบทางภาคเหนือของไทยที่มีการใช้เครื่องเขินมาเป็นระยะเวลานาน โดยมีรูปแบบและรูปทรงที่หลากหลาย สนองตอบการใช้สอย ค่านิยม และรสนิยมทางสังคม รูปแบบหรือประเภทของเครื่องเขินที่แพร่หลายและมีลักษณะเด่นๆ คือ

         ปุง เป็นภาชนะที่มีโครงเป็นเครื่องสานคล้ายกล่องข้าวเหนียว ก้นเป็นสีเหลี่ยม คอคอดทรงกระบอกมีฝาปิดคล้ายๆขวดโหลแก้ว ฐานของปุงจะทำด้วยไม้เป็นกรอบสี่เหลี่ยมจัตุรัสมีเส้นหวายคาดรัดติดกับปุง โดยยึดกับคอของภาชนะ ตัวปุงมีลักษณะอ้วนป่องทาด้วยยางรักหนาพอสมควร  ปุงจึงมีลักษณะแข็งแรงและรองรับการกระทบกระทั่งได้ดี การตกแต่งส่วนใหญ่จะเป็นการเขียนลวดลายด้วยชาด เป็นลายพันธุ์พฤกษาแบบพื้นเมือง ไม่นิยมมีรูปสัตว์ ลวดลายที่ตกแต่งจะเน้นด้านข้างของภาชนะทั้งสี่ด้าน ไม่นิยมติดทองคำเปลวหรืองานประดับกระจก ปกติจะมีรูสำหรับร้อยเชือกจากฐานไม้โยงผ่านหูปลอกหวายที่คอของภาชนะ สำหรับหิ้วหรือหาบ หน้าที่การใช้งานคือเป็นที่เก็บเมล็ดพันธุ์พืชและของใช้ส่วนตัว

          ขันหมาก หรือ เชี่ยนหมาก ในภาษาทางภาคกลาง ลักษณะของขันหมากพื้นเมืองของชาวล้านนาหรือทางภาคเหนือจะมีขนาดค่อนข้างใหญ่และหรูหรากว่าพื้นถิ่นอื่นๆ ขันหมากล้านนามีโครงเป็นไม้ไผ่สานและขดเป็นทรงกระบอกกลมหรือหักเหลี่ยมโค้ง เป็นกล่องขนาดใหญ่สำหรับใส่ใบพลูข้างล่างและมีถาดเป็นฝาบิดข้างบนเพื่อรองรับตลับหมากขนาดเล็กที่ใช้ใส่เครื่องเคี้ยวอื่นๆ รวมทั้งมีดผ่าหมากและเต้าปูน ขันหมากส่วนใหญ่ตกแต่งด้วยการเขียนลวดลายสีชาดและรักพิมพ์ บางชิ้นมีการเติมทองคำเปลวเพื่อความวิจิตรหรูหรายิ่งขึ้น บางชนิดจะมีการตอดเบี้ยที่ตีนขันหมาก แสดงออกถึงความร่ำรวยและมีกินมีใช้ของเจ้าของ ดังนั้นหน้าที่ของขันหมากคือเป็นภาชนะใช้สอยและเป็นหน้าเป็นตา ความภูมิใจของเจ้าของในการต้อนรับแขกที่มาเยี่ยมเยือน ภายในขันหมากจะมีชุดตลับเล็กๆ ซึ่งนิยมเป็นไม้กลึงสวยงาม บางชิ้นเป็นตลับขดด้วยตอกไม้ไผ่ทารักเช่นเดียวกับตัวขันหมาก แต่ในสมัยหลังนิยมใช่ตลับเงินตีดุนเป็นลวดลายแทนไม้กลึง เนื่องจากแลดูหรูหราภูมิฐานยิ่งขึ้น 

         ขันดอกและขันโตก หรือพานใส่ข้าวตอก ดอกไม้และเครื่องเช่นไหว้ของชาวล้านนา มีลักษณะคล้ายจานที่ฐานยกสูง คาดว่าน่าจะได้รับอิทธิพลมาจากจานเชิงของจีนที่เป็นเครื่องปั้นดินเผา แต่ขันดอกจะมีส่วนจานและฐานเป็นรูปบัวคว่ำบัวหงายอย่างชัดเจน หรือที่เรียกว่า ฐานปัทม์ ขันดอกแบบโบราณนิยมทำจากไม้สักกลึงสองหรือสามตอนแล้วนำมาสวมต่อกันเป็นรูปพานทาด้วยยางรักและตกแต่งด้วยการเขียนลวดลายสีดำสีแดงเป็นกลีบบัวสอดไส้ ขัดดอกและขันโตกใช้สำหรับใส่ข้าวตอกดอกไม้ธูปเทียนไปวัดหรือในพิธีกรรม บ้างที่ใช้ใส่เครื่องเซ่นไหว้ และของที่มอบให้เป็นทางการในพิธีสำคัญๆ

          ขันดอกไม้กลึง หรือ ขันซี่, ขันตีนถี่  เป็นขันดอกที่รับอิทธิพลและรูปแบบจากขันดอกของชาวไทเขิน มีลักษณะที่เด่นมาก คือ ที่เชื่อมระหว่างตัวพานไม้กลึงกับฐานไม้กลึง เดิมจะเป็นไม้กลึงทรงบัวลูกแก้ว ได้เปลี่ยนเป็นใช้ไม้ซี่กลึงขนาดเล็กๆเรียงชิดกันเป็นแถวรอบฐานทรงกลมคล้ายขันโตก ซึ่งซี่ไม้ที่เป็นขาจะมีการเหลาเป็นปล้องๆ ให้สวยงาม เมื่อเรียงกันเป็นแถวจะมีลักษณะคล้ายลูกกรงระเบียงบ้าน ขันซี่ทั่วไปจะทาสีแดงชาดเท่านั้น ไม่นิยมมีลวดลายเหมือนขันดอก ขันซี่บางชิ้นมีการกลึงลวดบัวที่มีสัดส่วนสวยงามแปลกตา ขันซี่นิยมใช้เป็นขันตั้งหรือภาชนะในพิธีสำคัญทางศาสนา

          ขันโตก เป็นภาชนะที่มีโครงสร้างและวัสดุเช่นเดียวกับขันดอก แต่มีขนาด การตกแต่ง และประโยชน์ในการใช้สอยที่ต่างกันออกไป โดยทั่วไปขันโตกจะเป็นไม้กลึง มีลูกติ่ง หรือ ลูกกรง ประมาณ 6-8 ขา เป็นขาเชื่อมระหว่างตัวโตกและฐาน ขันโตกที่ชาวบ้านโดยทั่วไปใช้เป็นโตกไม้ธรรมดา หรือทายางรักสีดำ สำหรับเป็นภาชนะรองถ้วยอาหาร ส่วนขันโตกของชนชั้นสูงและพระสงฆ์ นิยมทาชาดสีแดง มีขนาดใหญ่กว่าขันโตกของชาวบ้าน บางครั้งมีอูบข้าว หรือฝาชีปิดครอบ ในกรณีของขันโตกที่ทาชาดสีแดงมักใช้ในพิธีกรรม เช่น การจัดขันตั้ง (ขันไหว้ครู) ขันขวัญ (บายศรี) และขันใส่เครื่องไทยทานถวายพระ เป็นต้น

          ขันโอ  ภาชนะเครื่องรักที่มีพัฒนาการของรูปทรงมาจากกระบุงไม้ไผ่สาน ใช้สำหรับใส่ของหลายประเภทในพิธีกรรมและการไปทำบุญ รูปทรงของขันโอเหมือนกระบุงขนาดเล็กป้อมๆ เตี้ยๆ ทาด้วยยางรัก ด้านนอกสีดำ ด้านในสีแดง มีหูเล็กๆสี่หู สำหรับร้อยเชือกหาบ ปากขันโอมีถาดวางปิดไว้ได้ ส่วนก้นขันโอมีการปั้นยางรักให้เป็นปุ่มสี่ปุ่มเพื่อใช้ในการรองรับการถูไถได้ดี บางชิ้นมีการใช้หอยเบี้ยเสริมความเข้มแข็งของปุ่มรองก้น ขันโอนิยมผลิตเป็นคู่ เรียกกันว่า หาบไม้คานหาบ ส่วนใหญ่จะเป็นไม้คานเรียวเล็กต่อปลายทั้งสองให้งอนขึ้น หรือแกะสลักเป็นลวดลายสวยงาม  ขันโอที่เป็นใบเดี่ยวจะมีขนาดเล็ก ประดับด้วยลวดลายการเขียนสีหรือปิดทอง ไม่มีหูร้อยเชือก เพราะใช้อุ้มเหมือนขันเงินหรือสลุงเงิน คาดว่าน่าจะได้รับอิทธิพลมาจาก ก๊อกโอ หรือ ซ้าข้อง ของชาวไทเขิน

 ตัวอย่าง “เครื่องเขิน”ในพิพิธภัณฑ์ธรรมศาสตร์เฉลิมพระเกียรติ

	เลขทะเบียนวัตถุ มธ.1318/2535 ชื่อวัตถุ ขันหมาก หน้าที่ใช้งาน เป็นของส่วนตัวของหญิงสาวอายุตั้งแต่ 15 ปีขึ้นไป ใช้ใส่เครื่องประดับ ผ้าเช็ดปาก และของใช้เล็กๆน้อยๆ ลักษณะ ทรงกลม มี 2 ชั้น คล้ายเชี่ยนหมากพม่า ลงรักทาสีทองด้านนอกเป็นลวดลายต่างๆ เช่น ลายดอกไม้ ด้านในทาสีแดง ขนาด สูง 13.5 เซนติเมตร, สูงรวมถาด 14.5 เซนติเมตร, ปากกว้าง 37.8 เซนติเมตร, เส้นผ่าศูนย์กลางฐาน 38.2 เซนติเมตร
	เลขทะเบียนวัตถุ มธ.1323/2535 ชื่อวัตถุ เตียบ หน้าที่ใช้งาน ใช้สำหรับใส่เครื่องของกิน เป็นตะลุ่มปากผายออกและมีฝาครอบ ลักษณะ ทำจากไม้ไผ่สาน ทรงกลมแบน ปากค่อมเข้ามีขาเตี้ยๆ 6 ขา ภายในมีถาดซ้อนกันอยู่ 1 ใบ  ฝาสอบสูงขึ้นซ้อนกัน 3 ชั้น พื้นทาชาด เขียนลายเส้นประดับสีดำที่ไหล่และฝา ขนาด สูง 18.5 เซนติเมตร, สูงรวมฝา 33.4 เซนติเมตร, ปากกว้าง 29.3 เซนติเมตร
	เลขทะเบียนวัตถุ มธ.1291/2535 ชื่อวัตถุ ขันซี่ หน้าที่ใช้งาน ใส่ข้าวตอกดอกไม้บูชาพระ หรือใส่เครื่องเซ่นไหว้ ลักษณะ ทรงกลมมีสันปากตรง ตรงกลางทำเป็นลูกมะหวดเล็กๆ ฐานสูง ลงรัก ทาชาดด้านนอก ด้านในและที่ใต้ฐานทารักอย่างเดียว ขนาด สูง 28.1 เซนติเมตร, ปากกว้าง 33.2 เซนติเมตร, เส้นผ่าศูนย์กลางฐาน 32.2 เซนติเมตร

รายการอ้างอิง

วิถี พานิชพันธ์, เครื่องเขินในเอเชียอาคเนย์ (เชียงใหม่: ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่), 2545.

วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, นามานุกรมเครื่องจักสาน (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ), 2553.

สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม. ภูมิปัญญาเชิงช่างเชียงใหม่ (เชียงใหม่: โชตนาพริ้นท์ จำกัด), 2554.

ศูนย์การศึกษานอกโรงเรียนภาคเหนือ กรมการศึกษานอกโรงเรียน กระทรวงศึกษาธิการ, เครื่องเขิน (ลำปาง: ศูนย์การศึกษานอกโรงเรียนภาคเหนือ กรมการศึกษานอกโรงเรียน กระทรวงศึกษาธิการ), 2537.

อนุสรณ์ในงานฌาปนกิจศพคุณพ่อเจริญ สวนแก้ว ณ เมรุวัดเวฬุราชิน บางยี่เรือ ธนบุรี, วันที่ 30 เมษายน พ.ศ. 2510.