มองสังคมผ่านวิวัฒนาการ ‘ข้าว
มนุษย์รู้จักปลูกข้าวตั้งแต่เมื่อไร มีศาสตร์หลายสาขาที่ใช้ ‘ข้าว’ เป็นวัตถุในการศึกษาสังคมมนุษย์ เพราะวิวัฒนาการ ของการเพาะปลูกข้าวสะท้อนให้เห็นถึงความสัมพันธ์ของมนุษย์กับสิ่งแวดล้อม และ ความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ด้วยกันเองในช่วงที่มีการเปลี่ยนผ่านทางสังคมจากการหาของป่าล่าสัตว์มาเป็นสังคมเกษตรกรรม หลักฐานทางโบราณคดีบ่งบอกว่ามนุษย์ใน ลุ่มแม่น้ำแยงซีนำข้าวมาเป็นอาหารเมื่อกว่าหมื่นปีที่แล้ว และเริ่มเพาะปลูกข้าวเมื่อ ประมาณ 6,000 ปีที่แล้ว ก่อนที่จะแพร่กระจายไปยังภูมิภาคต่างๆจนมีการเพาะปลูก อย่างแพร่หลายในปัจจุบันการวิเคราะห์ทางวิทยาศาสตร์เชิงโบราณคดีเผยให้เห็นถึง ความซับซ้อนของกระบวนการกลายมาเป็น ‘พันธุ์พืชปลูก’ ของข้าว
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/demestication-1024x685.jpg)
ที่มาภาพ: Fuller et al. 2011: 46
พัฒนาการทางสังคมกับการเพาะปลูก
เมื่อหลังสิ้นสุดยุคน้ำแข็ง อุณหภูมิโลกเพิ่มสูงขึ้นและมีฝนตกชุก ส่งผลให้ภูทิทัศน์ และระบบนิเวศเปลี่ยนแปลงอย่างมาก มนุษย์ที่ยังชีพด้วยการหาของป่าล่าสัตว์ เรียนรู้ว่าพืชและสัตว์สามารถนำมาขยาย พันธุ์ได้ในสภาพแวดล้อมที่เหมาะสม นักโบราณคดีพยายามศึกษากระบวนทางธรรมชาติและกระบวนการทางวัฒนธรรมที่ข้าวกลายมาเป็นพืชปลูก โดยการวิเคราะห์ ทางวิทยาศาสตร์ เช่น การศึกษาพันธุกรรมข้าว เรณูวิทยาที่ศึกษาสัณฐานของข้าวและพืชที่เกี่ยวข้อง และการวิเคราะห์ DNA ข้าว ซึ่งจะทำให้เห็นวิวัฒนาการของการเพาะ- ปลูกข้าวที่นำมาอธิบายความสัมพันธ์ของคนในแต่ละภูมิภาคได้
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/snp.jpg)
ที่มาภาพ: www.nias.affrc.go.jp/eng/research/2006-2010/nias06-10-02.htm
ข้าว: ของขวัญจากธรรมชาติ
อาหารให้พลังงาน
มีธัญพืชหลายชนิดที่มนุษย์นำมาเป็น อาหารและนำมาพาะปลูกนับตั้งแต่มนุษย์เริ่มรู้จักการเพาะปลูก แล้วข้าวก็ค่อยๆทวีความ สำคัญและกลายมาเป็นอาหารหลักของคนในหลายภูมิภาค ในประเทศไทยพบหลักฐาน การเพาะปลูกข้าวอย่างน้อยเมื่อ 3,500 ปีที่แล้ว เหตุผลที่ข้าวได้รับนิยมและมาแทนที่ อาหารให้พลังงานชนิดอื่น เช่น เผือก มันสาคู และสาเกก็อาจเป็นเพราะข้าวเป็นพืชที่เติบโต ได้ง่ายในหลายสภาพพื้นที่ และเมล็ดข้าวเปลือก ก็สามารถเก็บไว้ได้นานโดยไม่เน่าเสีย
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/carb.jpg)
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/painting-1024x768.jpg)
ที่มาภาพ: www.vcharkarn.com/vblog/98004/37
ข้าวเป็นอาหารหลักของคนเอเชียมาช้านาน และเป็นที่รู้จักของชาวกรีกและ โรมันว่าเป็นอาหารที่มีคุณประโยชน์และช่วยรักษาอาการเจ็บป่วยได้
“Oryza, rice . Pliny and Dioscorides class it with the wheats; whereas Galen, on the contrary places it among vegetables. Rice was rather scarce in Greece at the time when Theophrastus lived; it has lately been brought from India, 286 years before Christ….Rice was also held in great esteem by them (Greek and Roman): they considered it as a food very beneficial to the chest; therefore it was recommended in cases of consumption, and to persons subject to spitting of blood.” (The Pantropeon or History of Food by Soyer 1853: 20, 43).
นา นา นา
ข้าว เป็นพืชที่มีการปรับตัวได้ ดีและสามารถเจริญเติบโตได้ใน หลากหลายสภาพภูมิอากาศทั้งใน แถบกึ่งอบอุ่นไปจนถึงแถบมรสุม และในหลายสภาพภูมิประทศตั้ง แต่ที่ราบลุ่มไปจนถึงบนภูเขาสูง ปัจจุบันการเพาะปลูกข้าวได้ พัฒนาขึ้นเป็นการทำนาในแปลง ทดน้ำและมีการไถพรวน แต่ก่อน ที่จะมีระบบชลประทานมนุษย์ ปลูกข้าวในที่ลุ่มและบนที่ดอนโดย อาศัยน้ำฝนตามธรรมชาติ หรือปลูก ในพื้นที่น้ำท่วมตามริมฝั่งแม่น้ำ และรอบทะเลสาบนักโบราณคดีตั้งคำถามว่ามนุษย์รู้จักการปลูกข้าว ในแปลงนาน้ำขังที่มีคันดินกั้นตั้ง แต่เมื่อไรเพราะพัฒนาการด้านการเพาะปลูกนี้สะท้อนสภาพสังคมที่มีความซับซ้อนที่มีความต้องการ ผลผลิตมากขึ้น และต้องมีระบบ การจัดการน้ำ จัดการที่ดิน และมี การใช้แรงงานอย่างเข้มข้นด้วย
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/excavation.jpg)
(ที่มาภาพ Fuller et al. 2011:46)
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/staircase.jpg)
คนกับควาย
ในวัฒนธรรมเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ควายเป็นสัญลักษณ์ของสังคมเกษตรกรรม มาช้านาน ควายถูกนำมาใช้เป็นสื่อสัญลักษณ์ ในเชิงพิธีกรรมมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ โบราณวัตถุหลายชิ้นทำเป็นรูปควาย หรือมี ส่วนประดับที่เป็นเขาควาย หรือรูปพิธีกรรม ที่มีควายเป็นส่วนประกอบ เมื่อยุคสมัยเปลี่ยน วัฒนธรรมเปลี่ยน เพราะเหตุใดปัจจุบัน ‘ควาย’ จึงกลายเป็น คำอุปมาเปรียบเปรยถึงความโง่เขลาเบาปัญญา
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/buff-300x282.jpg)
ที่หนองราชวัตร อ.หนองหญ้าไซ จ.สุพรรณบุรี
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/dongzon.jpg)
ลวดลายด้านข้างกลองมีรูปการประกอบพิธีกรรม ที่คนกำลังถืออาวุธและควายถูกผูกไว้กับเสา
(คอลเลคชันส่วนบุคคล)
‘ข้าว’ กับการเกิดเมือง
ข้าว ชลประทาน การขนส่งและการเกิดเมือง ภายหลังสนธิสัญญาเบาว์ริง พ.ศ. 2398 ข้าวกลายเป็นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญ ของไทยจากความต้องการในตลาดโลกที่เพิ่มมากขึ้น มาในสมัยรัชกาลที่ 5 ภายหลัง การเลิกทาส พ.ศ. 2415 เสรีชนจำนวนมากถูกผลักดันให้ไปตั้งถิ่นฐานนอกเขต กรุงเทพฯและจากพระราชดำริในเรื่องการพัฒนาทุ่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา จึงมีโครงการขุดคลองเข้าไปในทุ่งหลวงรังสิต โดยบริษัทขุดคลองและคูนาสยาม ได้รับสัมปทานในการขุดคลอง จากทุ่งป่ารกร้างมีแต่สัตว์ป่าอาศัยอยู่ก็กลาย เป็นพื้นที่เพาะปลูก และได้มีประชากรเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ จนกระทั่งได้รับการสถาปนา เป็น ‘เมืองธัญญบูรี’ เมื่อ พ.ศ. 2445 ในขณะนั้นคลองรังสิตยังใช้ประโยชน์ด้าน ชลประทานได้ไม่เต็มที่เนื่องจากมีลักษณะเป็นคลองรับน้ำนองจากแม่น้ำที่ไหลล้นมาเท่านั้น บางปีก็เกิดน้ำท่วมหนัก ไร่นาเสียหายและเกิดโรคระบาด บางปีก็แห้งแล้งจัด จนเกิดทุพภิกขภัย
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/irrigation-300x212.jpg)
ที่มาภาพ : สุนทรี อาสะไวย์ 2530: 22
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/boat-300x212.jpg)
ที่มาภาพ : สุนทรี อาสะไวย์ 2530: 21
.
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/rangsit.jpg)
![](https://museum.socanth.tu.ac.th/wp-content/uploads/2017/09/rangsitfuture-300x189.jpg)
ที่มา : http://www.bangkokbiznews.com/home/news/life-style/lifestyle/2009/02/03/news_12699.php
ทุ่งรังสิตเกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ อีกครั้งภายหลัง พ.ศ. 2500 จากแผน พัฒนาเศรษฐกิจฯ ฉบับที่ 1 ส่งผลให้มีการ ขยายเมืองไปตามเส้นทางถนนหลวงหมาย เลข 1 (ถนนพหลโยธิน) ซึ่งพื้นที่ทุงรังสิตก็ กลายเป็นเขตอุตสาหกรรม แหล่งที่อยู่อาศัย และที่ตั้งของสถาบันอุดมศึกษาหลายแห่งมา จนถึงปัจจุบัน