ในความเชื่อพื้นเมืองล้านนา ก่อนที่ดวงวิญญาณจะมาเกิดในโลกมนุษย์ วิญญาณนั้นจะลงมาพัก ณ พระธาตุเจดีย์แห่งหนึ่ง โดยมีสัตว์ประจำนักษัตรเป็นผู้นำพา หลังจากนั้นจึงเคลื่อนเข้าสู่ครรภ์ผ่านกระหม่อมของบิดา และเมื่อสิ้นอายุขัย วิญญาณจะกลับไปพักยังพระธาตุนั้นอีกครั้ง พระธาตุประจำปีเกิดจึงเปรียบเสมือน “บ้านชั่วนิรันดร์ของดวงจิต” และกลายเป็นความเชื่อที่ผสานเรื่องชีวิต ความตาย ศรัทธา และจักรวาลไว้ในองค์เดียว
แต่ละปีนักษัตรมีพระธาตุที่เชื่อว่าเป็นที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้า เช่น ปีชวด คือพระธาตุศรีจอมทอง จ.เชียงใหม่ ปีฉลูคือพระธาตุลำปางหลวง จ.ลำปาง ปีมะเมียคือพระธาตุชเวดากองที่เมียนมา หรือปีมะเส็งคือพระมหาโพธิเจดีย์พุทธคยาในอินเดีย ซึ่งเป็นสถานที่ตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า
ตำนานเกี่ยวกับพระธาตุเหล่านี้มีลักษณะคล้ายกัน คือมักเริ่มจากการเสด็จมาของพระพุทธเจ้า หรือการพยากรณ์ว่า ณ สถานที่แห่งนี้ จะมีพระบรมธาตุมาประดิษฐานในอนาคต หลายแห่งมีเรื่องราวเกี่ยวกับการเสี่ยงทาย เช่น การปล่อยช้างหรือธงไปเลือกสถานที่ หรือการที่พระธาตุเสด็จไปประดิษฐานโดย “ทางอากาศ” หลังจากที่พระเจ้าอโศกมหาราชอัญเชิญพระบรมธาตุมาจากอินเดียในราวพุทธศตวรรษที่ 3
แม้การไปกราบไหว้พระธาตุประจำปีเกิดจะเป็นคติที่นิยมเฉพาะในภาคเหนือของไทย แต่ปัจจุบันความเชื่อนี้แพร่กระจายไปทั่วประเทศ โดยเฉพาะในช่วงเทศกาลสำคัญ เช่น มาฆบูชา หรือปีใหม่ไทย ที่ผู้คนมักเดินทางไปยังพระธาตุประจำปีของตนเพื่อความเป็นสิริมงคล เชื่อกันว่าหากได้ไปไหว้สักครั้งหนึ่งในชีวิต จะทำให้มีอายุยืนยาว ดวงดี และเมื่อละโลก วิญญาณจะได้กลับสู่ที่พักเดิมโดยไม่เร่ร่อน
แม้บางคนอาจไม่เชื่อเรื่องอำนาจเหนือธรรมชาติ แต่พระธาตุเหล่านี้คือหลักฐานของศรัทธา เป็นสัญลักษณ์ของความต่อเนื่องระหว่างอดีต ปัจจุบัน และอนาคตของวัฒนธรรมไทย ในอีกมุมหนึ่ง พระธาตุยังทำหน้าที่เป็นจุดหมายของการเดินทาง ทั้งทางกายภาพและทางจิตวิญญาณ
เพราะบางครั้ง การไปเยือนพระธาตุประจำปีเกิด อาจไม่ใช่เพื่อ “ขอพร”แต่อาจเพื่อให้เราได้รู้ว่า ตัวเรานั้น…มีที่มา มีที่ไป และยังมี “ที่พักใจ” อยู่เสมอ
อ้างอิง
อู่ทอง ประศาสน์วินิจฉัย. (2562). จารไว้ในภาพ ๑. กรุงเทพฯ: คอมแพคท์พรินท์.
บทนิทรรศการโดย: ประภัสสร สุทธิพงศ์วิรัช นักศึกษาคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
