หากพูดถึงอาหารไทย “ข้าว” คงเป็นสิ่งแรกที่หลาย ๆ คนนึกถึง ข้าวไม่ใช่เพียงแค่อาหารหลักในแต่ละมื้อ แต่ยังสะท้อนวิถีชีวิตของชาวนาไทย และลักษณะภูมิประเทศของไทยที่เหมาะสมกับการเพาะปลูกข้าว จากสถิติ กรมการค้าต่างประเทศ กระทรวงพาณิชย์ เผยว่าประเทศไทยเป็นผู้ส่งออกข้าวรายใหญ่ของโลก โดยในปี 2567 ไทยส่งออกข้าวปริมาณ 9.95 ล้านตัน เพิ่มขึ้นจากปีก่อน 13% นำรายได้เข้าประเทศสูงถึง 225,656 ล้านบาท (ประมาณ 6,434 ล้านเหรียญสหรัฐฯ) เพิ่มขึ้นจากปีก่อนถึง 27% อย่างไรก็ตาม ความสำคัญของข้าวไม่ได้จำกัดในเชิงเศรษฐกิจเท่านั้น แต่ยังผูกพันกับวิถีชีวิตดั้งเดิมของคนไทยที่พึ่งพาธรรมชาติ สังคมไทยในอดีตนอกจากจะทำนาเพื่อปลูกข้าวแล้ว ยังใช้แม่น้ำ ลำคลอง และป่าไม้เป็นแหล่งหาวัตถุดิบในการดำรงชีวิต เช่น การจับปลา ล่าสัตว์ และเก็บพืชป่าเพื่อนำมาประกอบอาหาร สิ่งเหล่านี้สะท้อนถึงความอุดมสมบูรณ์ของผืนแผ่นดินไทย ดังสำนวนที่กล่าวว่า “ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว”
อาหารไทยมีความหลากหลายอย่างยิ่ง โดยแต่ละภูมิภาคก็จะมีรสชาติและลักษณะเฉพาะของตนเองที่แตกต่างกันไป อย่างเช่น
ภาคเหนือ รสชาติไม่จัดมาก กลมกล่อม ใช้เครื่องเทศพื้นบ้านและวัตถุดิบจากป่าเขา เช่น แกงฮังเล น้ำพริกหนุ่ม ไส้อั่ว ข้าวซอย และขนมจีนน้ำเงี้ยว
ภาคอีสาน รสชาติจัดจ้าน เผ็ด เค็ม เปรี้ยว มีปลาร้าเป็นส่วนประกอบสำคัญในเมนู เช่น ส้มตำ ลาบ น้ำตก ต้มส้ม และซุปหน่อไม้
ภาคกลาง มีอาหารหลากหลาย ครบเครื่องทั้งเปรี้ยว หวาน เค็ม เผ็ด นิยมใช้กะทิและเครื่องแกง มีความประณีตในการทำ เช่น ต้มยำกุ้ง แกงเขียวหวาน น้ำพริกกะปิ ห่อหมก และทอดมัน
ภาคใต้ เน้นรสเผ็ดจัด กลิ่นเครื่องเทศแรง ใช้อาหารทะเลเป็นหลัก เช่น แกงไตปลา แกงเหลือง คั่วกลิ้ง ผัดสะตอ และข้าวยำ
อาหารไทยส่วนใหญ่มักมาในรูปแบบของ “ข้าวและกับข้าว” โดยกับข้าวจะมีหลากหลายประเภท ไม่ว่าจะเป็นอาหารประเภทต้ม ผัด แกง ทอด หรือแม้แต่น้ำพริกต่าง ๆ และการรับประทานอาหารร่วมกันในครอบครัวแบบไทยที่มักจะจัดเป็นสำรับมีกับข้าวที่หลากหลาย ใช้ช้อนกลางในการรับประทาน ซึ่งสะท้อนถึงแนวคิดเรื่องความอบอุ่น การแบ่งปัน และความสัมพันธ์ของครอบครัวในสังคมไทย
หนึ่งในจุดเด่นของอาหารไทยคือการใช้วัตถุดิบจากธรรมชาติ โดยเฉพาะเครื่องเทศและสมุนไพร ซึ่งจะช่วยสร้างรสชาติที่มีความซับซ้อน กลมกล่อมที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะของอาหารไทย พร้อมทั้งมีคุณสมบัติในการบำรุงร่างกาย และแม้ว่าอาหารไทยจะมีรากลึกจากภูมิปัญญาท้องถิ่น แต่ก็ได้รับอิทธิพลจากต่างประเทศในหลายด้าน อย่างเช่นอาหารจำพวกเส้นที่ได้รับอิทธิพลมาจากจีน ในขณะที่เครื่องเทศต่าง ๆ ได้รับอิทธิพลจากเครื่องเทศมาจากอินเดีย โดยเฉพาะในสมัยของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ส่วนพริกที่กลายเป็นส่วนผสมหลักในอาหารไทยอย่างหลากหลายเมนูก็คาดว่าได้รับอิทธิพลมาจากชาวโปรตุเกสช่วงหลังสมัยพระเจ้ารามาธิบดีที่ 2 เป็นต้นมา
อาหารไทยจึงเป็นภาพสะท้อนของภูมิปัญญา วิถีชีวิต ความสัมพันธ์ของผู้คน และการเปิดรับความหลากหลายจากภายนอกอย่างสร้างสรรค์ ไม่ว่าจะเป็นข้าวที่หล่อเลี้ยงชีวิต กับข้าวที่แบ่งปันในครอบครัว วัตถุดิบจากธรรมชาติ อาหารไทยจึงไม่ได้เป็นเพียงของกิน แต่เป็นความภาคภูมิใจของคนไทยทุกคน
อ้างอิง
https://www.dft.go.th/th-th/showpicture/ArticleId/28857/-67-10
http://www.gourmet.co.th/aroi-gub-thai-food
บทนิทรรศการโดย: ชฎาทิพย์ รัตตัญญู นักศึกษาคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
